ازدواج به رابطه ای قانونی، عرفی و مذهبی گفته میشود که دو جنس مخالف[۲] را برای آغاز یک زندگی مشترک به هم پیوند میدهد (تمنا، ۱۳۸۶، ۱۱۶). خانواده با ازدواج پدید میآید و بدین لحاظ ازدواج ارج و قرب بسیاری در میان جوامع مختلف جهان دارد. “در بین تمامی مراسم، آداب و حوادث اساسی حیات انسانی، ازدواج از اهمیتی بسزا برخوردار است. هم از نظرگاه فرد، هم از دیدگاه زیستی و هم از منظر اجتماعی، هیچ نهادی نیست که همانند آن جهانی و از نظر غایت ثابت و پایدار باشد. از این رو هیچ نهادی همانند آن تحت تأثیر دگرگونیهای اجتماعی قرار نمیگیرد” (ساروخانی، ۱۳۷۰، ۱۱).
با توجه به ورود فرهنگ به حریم زوجیت میتوان گفت ازدواج به تمام معنا یک پدیده اجتماعی است. وجود قواعد سخت و دقیق ناظر بر ازدواج در طول تاریخ، گواه این مدعاست یعنی حضور دائمی جامعه در کار زوجیت و کوشش آن در راه به نظم و قاعده کشاندن آن چه میتوانست صرفاً در جهت ارضای غرایز صورت گیرد.
روند ازدواج در ایران هم در طول تاریخ با تغییراتی روبرو بوده است. در دوران هخامنشیان پر ارج ترین زناشویی، پیوند با “نزدیکان” بود. در دوران پارتها و ساسانیان هم چندان تغییری در روابط خانوادگی ایجاد نشد و هر مرد توانگر علاوه بر زن یا زنهای عقدی، میتوانست هر تعداد که میخواست همخوابه انتخاب کند. پس از ظهور اسلام تا حدودی روند چند همسری ادامه پیدا کرد ولی شکلی محدود تر و قانونیتر به خود گرفت. پس از انقلاب ۱۳۵۷ قوانین مرتبط با خانواده و ازدواج مدام نقل محافل بود. در مقالهای مورخ مهرماه ۱۳۹۲ با عنوان “بررسی ازدواج و طلاق زودهنگام در ایران” به طور مفصل به تغییرات ازدواج و طلاق کودکان –دختر و پسر- در طول ۵ سال ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۰ پرداخته شد. در مقاله پیش روی فقط به بررسی آمارهای موجود و ثبت شده ازدواج و طلاق کودکان در سال ۱۳۹۱ پرداخته خواهد شد.
“معاون مرکز آمار ایران از رشد منفی ازدواج در سنین ۱۰ تا ۱۴ سال در ایران خبر داد و گفت: ازدواج در این سنین در سالهای ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ به میزان ۱۴. ۸ درصد رشد منفی داشته است. ˈذبیح الله قائمیˈ در مراسم رونمایی از گزارش جهانی جمعیت سال ۲۰۱۳ میلادی که در محل دانشگاه تهران برگزار شد، اظهار داشت که بین سالهای یاد شده ازدواج در سنین ۱۵ تا ۱۹ سالگی ۲۳. ۹ درصد و در سنین ۲۰ تا ۲۴ سال ۶. ۴ درصد رشد منفی داشت. وی میزان ازدواج در میان دختران ۱۰ تا ۱۴ ساله را در سال ۱۳۸۵ معادل سه در هزار ذکر کرد و گفت: این میزان در سال ۱۳۹۰ به ۲ در یک هزار ازدواج تقلیل یافت. در مقایسه مناطق شهری و روستایی کشور، میزان ازدواج در بین سنین ۱۰ تا ۱۴ و ۱۵ تا ۱۹ در مناطق شهری کشور کاهش و در مناطق روستایی اندکی افزایش یافته است. در سرشماری سال ۱۳۹۰ بررسی شد که ۹۲ درصد فرزندانی که در سنین مختلف مادران بدنیا آمده‌اند، زنده هستند و این میزان برای مادران ۱۰تا ۱۴ و ۱۵ تا ۱۹ سال برابر با ۹۰ درصد است. میزان زاد و ولد زنان جوان در ایران ناچیز است، اما با توجه به میزان جهانی باید در کشور مراقبت کنیم که افزایش نیابد. باید مطالعاتی بر روی باروری‌های غیر رسمی نوجوانان، راهکارهای کاهش ازدواج پیش از ۱۵ سالگی و ارائه راهکارهای منطقه‌ای در خصوص ممانعت از ازدواج در سنین پایین توسط متخصصان جمعیت کشور ارائه شود. ازدواج دختران کمتر از ۱۵ سال نشان میدهد که این میزان در تهران هشت در هزار، اما در استان سیستان و بلوچستان ۲ درصد است” (جام جم، ۱۳۹۲).
روند ازدواج در سالهای ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۱ طبق جدول فوق میباشد. مجموع کل ازدواجهای ثبت شده در سال ۱۳۹۱نزدیک به ۸۳ هزار مورد بوده است که رشد منفی معادل ۱/۵- را نسبت به سال قبل نشان میدهد. همچنین میتوان از نمودار نیز به روند تمایل ازدواج در سنین مختلف توجه کرد که در آن اوج تمایل مربوط به سنین ۲۷ برای مردان و ۲۲ برای زنان است.
دختر که نخستین بار ازدواج می کرد میبایست باکره باشد و اگر “معلوم میشد دخترکیش برداشته شده” زندگیاش در خطر میافتاد، زیرا شوهر او را با رسوایی به خانهی پدری پس میفرستاد و در آن جا ممکن بود به خاطر این که آبروی خانوادهاش را ریخته، کشته شود”. زیرا “بکارت هم برای دختر جوان مهم است و هم برای خانواده و آبروی خانواده در روابط اجتماعی”. سن نیز عامل دیگری در انتخاب همسر بود. دختر هر چه جوانتر بود احتمال باکره بودنش بیشتر بود و مردان مسن معمولن دختر جوان را ترجیح میدادند(فلور، ۲۰۱۰، ۴۸ و ۴۹). سن یکی از عوامل موثر در همسر گزینی است. آلن ژیرار مینویسد: آگاهیهای جمعیت شناسانه دربارهی سن همسران به هنگام زناشویی آموزنده است، و میدانیم که بیشتر اوقات، افرادی با هم پیوند زناشویی میبندند- با اندک تفاوت در مورد زنان که در سن کمتری ازدواج میکنند- که از لحاظ سنی به هم نزدیک باشند (ساروخانی، ۱۳۷۰، ۵۲). در همه جوامع به ویژه جوامع سنتی میان سن زوجین تفاوت وجود دارد و معمولاً این تفاوت به نفع مرد است. در بعضی جوامع، تفاوت کم و در بعضی زیاد است (غلامحسین پور، ۱۳۸۶، ۷۸). قرآن بلوغ را حدّ سن ازدواج میداند نه سنّ معینی را. اما شرع اسلام حداقل سنّ ازدواج دختران را نه سال میداند در صورتی که بیشتر دختران در سنّ چهارده سالگی بالغ میشوند. نویسنده قابوس نامه پند میدهد که دختر را باید زود شوهر داد و مسئولیتش را به گردن دیگری انداخت ” (فلور، ۲۰۱۰، ۴۸ و ۴۹).
همین عوامل همچنان در ایران باقیست و به ازدواج دختران دامن میزند. طبق آمارهای سال ۱۳۹۱ تعداد کل ازدواجهای ثبت شده برای دختران کمتر از ده سال ۱۸۷ مورد و برای دختران ده تا چهارده سال ۴۰۴۶۴ مورد میباشد. مجموع این ارقام نشان میدهد که ۳۰۵۷۶۸ مورد ازدواج دختران کمتر از ۱۹ سال در ایران در سال ۱۳۹۱ ازدواج کردهاند.
زناشویی با مردان مسن برای دختر بچهها ضربهای روحی است. به نوشته دکتر ویشارد دخترکها از چنین زناشوییهایی بدجوری صدمه و آزار میدیدند. “دختر بچههایی را دیدهام به بیمارستان آوردهاند که اسم شوهرانشان را که میآوردند جیغشان به هوا میرفت، چه رسد به این که به آنها میگفتند به خانه برگردند” (فلور، ۲۰۱۰، ۵۴).
در گذشته رسم بر آن بود که پسرهای ثروتمند از پانزده سالگی صیغه میکردند و در بیست سالگی زن عقدی میگرفتند. گاه نیز پیش میآمد که “به دلایل خانوادگی جوانی پانزده یا شانزده ساله با دختری مسنتر از خود ازدواج کند (همان، ۵۲). پسپسر نیز به نوبه خود در انتخاب همسر آزاد نبود و آن چه بیشتر اهمیت داشت، در واقع منافع گروه بود. اگر چه انتظار میرود که این رسم از بین رفته باشد اما آمارها و ارقام نشان میدهد که در سال ۱۳۹۱، ۳۵۹ مورد ازدواج پسران کمتر از ۱۵ سال و ۴۳۵۴۹ مورد ازدواج پسران ۱۵ تا ۱۹ سال اتفاق افتاده است. در مجموع ۴۳۹۰۸ مورد ازدواج پسران زیر ۱۹ سال اتفاق افتاده است.
در جدول شماره یک استانهایی که بیشترین آمارهای ازدواج کودکان در آنها ثبت شده نشان داده شده است:
|
جدول ۱: استانهایی که بیشترین آمار ازدوا ج کودکان در آنها به ثبت رسیده است
|
|||
|
سال
|
واقعه
|
سن و جنسیت
|
استانها (تعداد)
|
|
۱۳۹۱
|
ازدواج
|
دختران کمتر از ۱۰ سال
|
سیستان و بلوچستان (۳۶)، خوزستان (۳۵)، زنجان (۱۵)، فارس (۱۲)
|
|
دختران ۱۰ تا ۱۴ سال
|
خراسان رضوی (۷۳۵۰)، آذربایجان شرقی (۳۹۲۰)، خوزستان (۲۲۴۳)، فارس (۱۹۳۵)، همدان (۱۸۷۲)، تهران (۱۷۵۲)، آذربایجان غربی (۱۶۸۱)، سیستان و بلوچستان (۱۶۶۴)
|
||
|
پسران کمتر از ۱۵ سال
|
سیستان و بلوچستان (۵۵)، خوزستان (۴۱)، آذربایجان غربی (۳۱)
|
||
در فرانسه و سایر کشورهای باختری تفاوت سن تا پنج سال به نفع مرد، یک هنجار اجتماعی تلقی میشود، در ایران تحقیقی در کرمانشاهان بر روی نمونهای با ۴۵۷ نفر نشان میدهد که تفاوتهای بیش از ده سال معنای آماری مییابند و در حدود یک دهم ازدواجها با تفاوت سنی بیست یا بیشتر بین زوجین همراه است. در مشهد از ۱۸۹ خانوار در نه دهم موارد سن مرد بالاتر از زن است و در ۴۸ درصد موارد این تفاوت سنی به ده سال و یا بیشتر میرسد. در ۶۶ درصد جمعیت نمونه سن مرد بین چهار تا دوازده سال بیش از زن است. در تهران در پنجاه درصد خانوادههای مورد بررسی، سن مرد دست کم ده سال بیش تر از زن دیده میشود. تفاوت سنی بین زن و مرد و در عین حال ابعاد قابل توجهی که این تفاوت به خود میگیرد، باید به صورتی چشمگیر به نفع مردان صورت پذیرد؛ در مشهد کمتر از یک دهم زوجین مورد بررسی این تفاوت را به نفع زن اعلام میداشتند و در تهران این نسبت به چهار دهم میرسد (ساروخانی، ۱۳۷۰، ۱۲۷).
در جدول توزیع سنی زوجین، تعداد ازدواجهای ثبت شده دختران کمتر از ده و ده تا چهارده سال با مردان در گروههای سنی مختلف نشان داده شده است. ۱۸ مورد دختر کمتر از ده سال با پسر کمتر از ۱۵ سال، ۹۹ مورد دختر ۱۰-۱۴ سال با پسر کمتر از ۱۵ سال، ۵۲ مورد دختر کمتر از ۱۰ سال با پسر ۱۵-۱۹ سال، ۷۱۴۷ مورد دختر ۱۰-۱۴ سال با پسر ۱۵-۱۹ سال، ۱۷۰ مورد پسر کمتر از ۱۵ سال با دختر ۱۵-۱۹ سال ازدواج کردهاند. با وجود اعجاب انگیز بودن این ارقام موضوع در جایی بیش تر مورد توجه قرار میگیرد که دختران کمتر از ده سال با مردان در سنین بالا و اختلاف سنی بیش از ۳۰ تا ۴۰ سال ازدواج میکنند. تفاوت سن زوجین در ایران طبیعی به نظر میرسد و این تفاوت که صورتی از رجحان به خود میگیرد، باید ادامه سایر برتریهای مرد در این زمینه باشد. در مورد ازدواج پسران زیر ۱۹ سال هم آمارهای شگفت انگیزی به چشم میخورد. یعنی ازدواج پسران کمتر از ۱۹ سال با زنان در سنین بالا! که تعداد آن در جدول نمایش داده شده است. اگرچه تعداد ازدواجهایی از این دست برای دختران بیشتر از پسرهاست.
عاملی که در سالهای اخیر بر تمایل والدین در مزدوج کردن کودکانشان افزوده است وضعیت اقتصادی آنهاست. پدران و مادران تمایل دارند که هر چه زودتر دخترانشان شوهر کنند، تنگدستان در این کار دلیل دیگری هم دارند و کم کردن یک نان خور از سر سفره خانواده است. در ضمن از خانواده داماد شیربها هم میگیرند.
همان طور که عواملی در شکل گیری ازدواج و تشکیل خانواده تأثیر گذار هستند عوامل دیگری هم وجود دارند که این قرار داد را فسخ میکند و به طلاق منجر میشود. در سال ۱۳۹۱ تعداد طلاقهای کل کشور ۱۵۰۳۲۴ مورد ثبت شده است که روندی افزایشی داشته است. همچنین اگر به نسبت طلاق به ازدواج در همین سال نگاهی انداخته شود در ازای هر ۱۰۰ ازدواج ۱۸ طلاق ثبت شده است.
اگر چه طلاق برای بزرگسالان مغموم و محکوم است و تن دادن به این عمل به شدت منع میشود این عمل در بین کودکان نیز دیده میشود. سنجش اثرات جدایی والدین بر کودکان دشوار است. میزان ستیزه میان پدرها و مادران قبل از جدایی، سن کودکان در آن زمان، این که آنها برادر یا خواهر دارند یا خیر، وجود پدربزرگ و مادربزرگ و سایر خویشاوندان، روابط آنها با هر یک از والدین، این که اغلب تا چه حد پدر و مادر را میبینند- همه این عوامل و عوامل دیگر میتوانند بر فرایند سازگاری تأثیر داشته باشند. حال میتوان به راحتی تصور کرد که کودکانی که بدون آگاهی لازم ازدواج میکنند و بعد از مدتی به هر دلیلی طلاق میگیرند و در فاصله بسیار کوتاهی به سرعت پا به دنیای بزرگسالی میگذارند چه مشقاتی را باید تحمل کنند؟
در جداول ارائه شده از طرف سازمان ثبت احوال کشور آمار طلاق کودکان دختر زیر ده سال تنها یک مورد و برای دختران ۱۰ تا ۱۴ سال ۱۰۷۷ مورد و برای مردان کمتر از ۱۵ سال ۱۵ مورد میباشد. باید توجه داشت که این آمارها، تنها بخشی از واقعیتهای موجود جامعه را نشان میدهند زیرا در مناطقی که ازدواجها و طلاقها ثبت نمیشوند واقعیتها پنهان میمانند. در جدول توزیع سنی زوجین در زمان طلاق چگونگی پراکندگی این اعداد نشان داده شده است.
در جدول شماره دو استانهایی که بیشترین آمارهای طلاق کودکان در آنها ثبت شده نشان داده شده است:
|
جدول ۲: استانهایی که بیشترین آمار طلاق کودکان در آنها به ثبت رسیده است
|
|||
|
سال
|
واقعه
|
سن و جنسیت
|
استانها (تعداد)
|
|
۱۳۹۱
|
طلاق
|
دختران کمتر از ۱۰ سال
|
همدان یک مورد
|
|
دختران ۱۰ تا ۱۴ سال
|
خراسان رضوی (۱۵۰)، آذربایجان شرقی (۱۱۹)، تهران (۸۳)، مازندران (۶۲)، خوزستان (۵۶)، فارس (۵۶)، همدان (۵۴)، تهران (۱۷۵۲)، اردبیل (۵۳)
|
||
|
پسران کمتر از ۱۵ سال
|
کرمانشاه ۵ مورد، سیستان و بلوچستان و مازندران ۲ مورد، ، آذربایجان شرقی و تهران و خراسان رضوی و همدان و گلستان و کردستان ۱ مورد
|
||
ازدواج و طلاق کودکان از نظر سازمانهای بین المللی نوعی آزار و بردگی شناخته میشود. این موضوع را نباید فراموش کرد که معضل ازدواج کودکان در همه نقاط دنیا وجود دارد و تنها مختص به ایران نیست. در بعضی از کشورها مبارزاتی صورت میگیرد و در بعضی هم هنوز هیچ آمار رسمی ارائه نشده است.
در بین سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ بیش از ۱۴۰ میلیون دختر کمتر از ۱۸ سال ازدواج خواهند کرد که ۵۰ میلیون آن دختران کمتر از ۱۵ سال خواهند بود. ده کشوری که بالاترین آمار ازدواج کودکان در آنها اتفاق میافتد: نیجر ۷۵ درصد، چاد و جمهوری مرکزی آفریقا ۶۸ درصد، بنگلادش ۶۶ درصد، گینه ۶۳ درصد، موزامبیک ۵۶ درصد، مالی ۵۵ درصد، بورکینافاسو و سودان جنوبی ۵۲ درصد و مالاوی ۵۰ درصد (چن، ۲۰۱۳).
خطرات ناشی از ازدواج کودکان را در موارد زیر میتوان خلاصه کرد:
- احتمال مرگ در حین زایمان برای مادر و نوزاد
- ابتلا به بیماریهای مقاربتی
- محروم شدن از ادامه تحصیل
- عدم آمادگی فیزیکی و در نتیجه تحمل آزار جنسی، فیزیکی و روانی
راهکارهایی جهت مبارزه با ازدواج کودکان:
v انتشار مطالعات آماری دقیق از میزان شیوع ازدواج کودکان
v آگاه سازی خانوادهها از خطرات ازدواج زود هنگام
v تدوین قوانینی برای جلوگیری از ازدواج کودکان و تغییر سن ازدواج
v حمایت از زنانی که به هر شکل با خطرات ناشی از ازدواج زود هنگامشان سروکار دارند
================================================
منابع:
آخرین نیوز (۱۳۹۲)، ” دلایل افزایش تمایل پسرها به ازدواج با دختران بزرگتر از خود!”، http://www.akharinnews.com/
ابتکار (۱۳۹۱)، ” ازدواج ۳۰هزار دختر و پسر کمتر از ۱۵ سال در یک سال”، http://www.ebtekarnews.com/Ebtekar/News.aspx?NID=112089
اسفنانی، علی (۱۳۹۰)، “برای پیشگیری از ازدواج کودکان، می توان سن بلوغ قانونی را تغییر داد”، http://maasfanani.blogfa.com/post/75
ایسنا (۱۳۹۱)، ” ازدواج زودهنگام دختران و پسران مانع ادامه تحصیل آنها میشود”، http://isna.ir/fa/news/91092817025/
پانا (۱۳۹۰)، “ازدواج دختران زیر ۱۰ سال در ایران”، http://www.aryaclub.ir/45458-
پایگاه خبری آفتاب (۱۳۹۰)، “ازدواج دختران زیر ۱۵ سال نسبت به ۵ سال قبل ۴۵ درصد رشد داشته است”، http://aftabnews.ir/vdcdn50fxyt0os6.2a2y.html
پورزند، نیلوفر(۱۳۷۱)، دختربچهها، سرمایه گذاری برای آینده، صفحه ۹، تهران- یونیسف.
جعفرنژاد، فاطمه (۱۳۹۱)، “ثبت ازدواج دختران زیر ۱۰ سال در آذربایجان غربی”، http://javanpress.ir/?p=10383
تمنا، سعید (۱۳۸۶)، مبانی جمعیت شناسی، تهران: دانشگاه پیام نور.
خبرگزاری مجلس شورای اسلامی (۱۳۹۱)، ” ثبت ازدواجهای زودهنگام تخلف محرز دفاتر ازدواج و طلاق”، http://icana.ir/Fa/News/198885
دواچی، آزاده (۱۳۹۲)، “پدرخواندههای دیروز، همسران امروز”، مدرسه فمینیستی، www.feministschoo.com/spip.php?article7382
رادیو فردا (۱۳۹۱)، “دوبرابر شدن ازدواج کودکان زیر ۱۰ سال ایران در یک دوره سه ساله”، http://www.radiofarda.com/archive/iran_social/latest/138/149.html
روزنامه خراسان (۱۳۸۹)، ” ثبت نشدن ازدواج ها، مشکل زنان و کودکان سیستان و بلوچستان”،
http://ettelaat.net/09-april/news.asp?id=36888
ساروخانی، باقر (۱۳۷۰)، مقدمهای بر جامعه شناسی خانواده، تهران: انتشارات سروش.
سلامت نیوز (۱۳۹۰)، ” پیشنهاد ایجاد کارگروه ویژه برای رسیدگی به موضوع ازدواج کودکان زیر ۱۰ سال”، http://www.salamatnews.com/viewNews.aspx?ID=44102&cat=12
سلامت نیوز (۱۳۹۲)، ” پیامدهای ازدواج زودهنگام کودکان”، http://www.salamatnews.com/viewNews.aspx?ID=73836&cat=6
شکری، فریده (۱۳۸۷)، ” بررسی حقوقی سن ازدواج و رشد دختران”، http://www.iranpress.ir/iranwomen/template1/News.aspx?NID=2744.
شهرزادنیوز (۱۳۸۸)، ” سیستان و بلوچستان رکورددار ازدواجهای ثبت نشده”، http://www.shahrzadnews.com/index.php?page=1&newsitemId=3945&contentFilterCategory=social
عموپور، شهرام (۱۳۹۰)، ” ثبت ازدواج ۴۳هزار کودک دختر در ایران”، http://www.mihan.net/press/1390/12/07/
غلامحسین پور، جلال (۱۳۸۶)، جامعه شناسی خانواده و ازدواج در ایلات و عشایر، شیراز: انتشارات ایلاف.
فلور، ویلم (۲۰۱۰)، تاریخ اجتماعی روابط سکسی در ایران، ترجمه محسن مینو خرد، استکهلم.
کششیشیان، کارمن (۱۳۹۱)، ” دختران فراموش شده: سال ۲۰۲۰ – ۵۰ میلیون عروس زیر ۱۵ سال “، http://www.1oo1nights.org/index.php?page=2&articleId=3320
لطفی، راضیه (۱۳۸۹)، ” پیامدهای سلامتی ازدواج زودرس در زنان “، فصلنامه زن و بهداشت ، شماره ۲٫
محمدینیا و همکاران (۱۳۹۲)، ” بررسی فراوانی و عوامل مؤثر بر مرگ و میر مادران باردار استان سیستان و بلوچستان در فاصله سال های ۱۳۸۱-۱۳۸۸″، مجله زنان، مامائی و نازائی زنان ایران، دوره شانزدهم، شماره چهل و چهارم، صفحه ۳۴-۲۲۸، هفته دوم.
مهرخانه (۱۳۹۲)، “ازدواج کودکان، معضلی که ادامه دارد”، http://mehrkhane.com/fa/news/6808/
ولیزاده، رضا (۱۳۹۰)، ” ناتوانی مجلس در جلوگیری از ازدواج دختران زیر ١٠ سال به دلایل فقهی”، http://www.persian.rfi.fr/
Deris, Anthony (2013), “a girl right to say no to marriage”, plan (because I am a girl).
Livesey, Alana (2011), “Breaking Vows: Early and Forced Marriage and Girls’ Education”, plan (because I am a girl).
B. Mikhail, Susanne Louis (2002), “Child marriage and child prostitution: two forms of sexual exploitation”, Gender and Development Vol. 10, No.
# دانش آموخته جمعیت شناسی دانشگاه شیراز ([email protected])
[۲] . این تعریف در دنیای کنونی دچار تغییراتی شده است زیرا الزاماً نباید بین دو جنس مخالف صورت گیرد.
