سنت‌های عرفی ازدواج در افغانستان با نگاهی به فقه

علی پیام

تاریخچه‌ی ازدواج قبل از بلوغ

پژوهشگران قائل‌اند که ازدواج قبل از بلوغ یا زیر سن، ازدواج دارای قدمت تاریخی در حدود ۲۰۰۰ سال قبل دارد. یعنی «تقریباً از ۲۰۰۰ سال پیش تأکید بر دوشیزگی عروس آغاز شد. هندوان یکی از راه‌های حفظ پاکدامنی زنان در دوره‌ی پیش از ازدواج را تشویق به ازدواج قبل از بلوغ (ازدواج کودکان) می‌دانسته‌اند.

این روش به‌رغم وجود منع قانونی هنوز هم در هند اجرا می‌شود. نشانه‌هایی از یک دیدگاه در حال تطور در میان هندوان وجود دارد که روابط جنسی در دوره‌ی پیش از ازدواج قابل قبول است. سیکسیم در فضای فرهنگی شمال هند شکل گرفت که در آن ازدواج در سنین پایین و اغلب پیش از بلوغ ترتیب داده می‌شود.»۱

 

سن ازدواج در آیین یهود

تحقیقات نشان می‌دهد که «در تلمود به انسان سفارش شده است که زود ازدواج کند و برای مردان ۱۸ سالگی را سن مناسب جهت زناشویی دانسته‌اند. (مثیناآ، ووت، ۲۴:۵) و در مورد شوهردادن دختر تا وقتی که به سن بلوغ رسید و تعجیل در امور شوهردادن او سفارش شده است. به این صورت سن بلوغ را دوازده سالگی می‌دانند و عقیده دارند هنگامی که دختر به سن ۱۲ سال‌و‌نیم رسید، موقع ازدواج اوست. طبق قانون تلمود، ممنوع است که انسان دختر خود را در حالی که هنوز صغیر است به شوهر بدهد. بلکه باید صبر کند تا دختر بالغ شود و بزرگسال شود و بگوید: من حاضرم با فلان کس شوهر کنم. (قید و شین، ۴۱ الف)”۲

شواهد نشان می‌دهد که سنت‌ها و الزامات عرفی ازدواج در افغانستان به‌گونه‌ای است که «براساس برداشت عرفی و عنعنوی جامعه از ماهیت نکاح و ازدواج و به تبع آن در نامزدی، وقتی که دختری در نکاح پسری درآمد و با او نامزد شد، درواقع تحت ملکیت و حیثیت او درمی‌آید و بنابراین، اگر نامزدی بهم بخورد و دختر با شخص دیگری نامزد شود، در نزد بسیاری از قبایل و به‌خصوص قبایل پشتون، به معنای این است که ملکیت و حیثیت شخص بر دیگری انتقال یافته است. فلذا فسخ نامزدی در بسیاری از مناطق افغانستان، قوانین عرفی بسیار سخت‌گیرانه دارد، نامزدی در طفولیت به‌سادگی شکستانده نمی‌شود.»۳

تعریف ازدواج قبل از وقت

اسناد حقوق افغانستان سن ازدواج قبل از وقت را چنین تعریف کرده است: «ازدواج قبل از وقت به ازدواجی گفته می‌شود که اصالتاً از طرف دختر یا پسر و وکالتاً از طرف پدر و پدر کلان منعقد شود در حالی که حداقل سن قانونی پیش‌بینی شده توسط آن‌ها رعایت نشود.»۴

نهادهای تحقیقاتی افغانستان به‌دست آورده‌اند که نامزدی در افغانستان فراتر از وعده‌ی طرفین به اشکال دیگر یعنی نامزدی نیز رایج است. این در حالی است که نامزدی اطفال در مناطق پشتون، زیر سن وقت ازدواج مرسوم است. طبق تحقیقات نهاد NRC (هیأت ناروی برای مهاجران)، «در مناطق پشتون‌نشین نامزدی نوزاد دختر امر معمول است. حتا براساس سنت‌ها، نامزدی اطفال متولد نشده هم ممکن است.»۵

نامزدی در کودکی

مراسم نامزدی کودکان در افغانستان اشکال مختلف دارد. از منظرگاه‌ها و زوایای دید مختلف می‌توان نگاه کرد.

۱- زاویه‌ی دید عرفی

طبق تحقیقات نهاد تحقیقاتی حقوقی زنان و اطفال، در برخی از مناطق افغانستان حتا «یکی از رسوم بسیار معمول در کشور ما نامزد ساختن دختران در کودکی است، نحوه‌ی اجرای این رسم در محلات مختلف کشور متفاوت می‌باشد. اما نتیجه‌ی آن در همه‌جا یکی است.

شکل اجرای این عنعنه در مناطق مختلف در بعضی حالات مادر پسر به دروازه‌ی دختر آمده و با دامن خود یا با کلای پسر، دهن دروازه‌ی آن‌ها را جارو می‌کند. اما در حالاتی دیگر که بیشتر موضوع قدرت می‌شود، با فیر تفنگ، دختر نوزاد و یا خردسال را به نام پسر خود می‌سازد و به این ترتیب والدین دختر در این رابطه حق ابراز نظر و تصمیم‌گیری ندارند.»۶

نمونه‌ها

موارد ازدواج قبل از وقت در افغانستان

براساس تحقیقات پژوهشگران افغانستانی، ازدواج اطفال در مناطق مختلف افغانستان رایج است. برای شناسایی این سوژه به چند مورد گزارش توجه کنیم: «یک مورد گزارش ازدواج دختر هفت‌ساله رابطه بین ازدواج اطفال و خشونت فامیلی به دست آمده‌اند.»۷ مورد دیگر از ازدواج زیر سن ازدواج، «م. دختر هشت‌ساله را پدرش به مرد ۳۵ ساله‌ای که خانم اولش وفات کرده و از وی طفلی ندارد به نکاح می‌دهد.»۸

شاید جالب‌ترین صحنه‌های موارد قبل از وقت در افغانستان، از نامزدی اطفال در مناطق پشتون می‌توان نام برد. طوری که طبق تحقیقاتNRC (هیأت ناروی برای مهاجران)،«در مناطق پشتون‌نشین، نامزدی نوزادی دختران امر معمول است. حتا براساس سنت‌ها، نامزدی اطفال متولد نشده هم ممکن است.»۹

سنت‌ها و الزامات عرفی ازدواج در تمام ساحات افغانستان پراکنده است. به‌طور مثال در سال۱۳۸۸، ۹ مورد ازدواج‌های قبل از وقت و ۳ مورد بددادن در بامیان ثبت شده است.»^۱۰

براساس تحقیقات ارائه شده از سوی روزنه (کمیته‌ی دفاع از حقوق زنان افغانستان)، نامزدی‌های زودهنگام یکی از الزامات عرفی ازدواج در افغانستان است. به گفته‌ی این نهاد تحقیقاتی، «از آن‌جایی که بافت اجتماعی کشور قبایلی و سنتی است بیشترین سنسن حاکم بر نامزدی از قوانین عرفی، آداب و رسوم و فرهنگ قبایل برخاسته است، لذا در خیلی موارد نامزدی زود‌هنگام یعنی نامزدی در ایام طفولیت و کودکی و حتا در مواردی نامزدی در هنگام تولد و قبل از آن را نیز می‌توان مشاهده کرد.»^۱۱

نویسنده در جریان تحقیق حاضر مصاحبه‌ای با رئیس دفتر ولایتی کمیسیون مستقل حقوق بشر دفتر ولایتی بامیان راجع به میزان سن ازدواج در بین دختران ساحه‌ی دفتر ولایتی انجام داده است. رئیس دفتر ولایتی در پاسخ به این سؤال که میزان سنین خردسالی سن ازدواج در پانزده ولسوالی تحت کار شما چه می‌باشد؟ گفته شده است که در ولسوالی جاغوری دختر هفت ساله به ازدواج داده شده است.»^۱۲

عدم رعایت تناسب سن ازدواج

البته الزامات عرفی سن ازدواج در افغانستان در قالب‌های گوناگون ظاهر شده است. یک‌صورت آن است که ازدواج زیر سن صورت می‌گیرد. صورت دیگر که آن هم از ساختارهای عرفی الزامات عرفی ازدواج می‌باشد، عدم رعایت تناسب سن ازدواج بین مرد و زن می‌باشد. به طور مثال، قرار اظهارات رئیس دفتر ولایتی کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان دفتر ولایتی بامیان، که این اظهارات در پی مصاحبه‌ای در تاریخ حمل سال روان رخ داده است، «در ولسوالی پنجاب ولایت بامیان مرد ۵۰ ساله، دختر ۱۲ ساله‌ای را به زور به زنی گرفته است.»^۱۳

سنت عرفی ازدواج بدلی در افغانستان

تعریف ازدواج بدلی یا استخوان‌بدل

ازدواج بدلی یا استخوان‌بدل یکی دیگر از سنت‌ها و الزامات عرفی ازدواج در افغانستان می‌باشد. این «نوع معمول از رسم‌ها و عنعنات ناپسند در افغانستان به نام ازدواج بدلی شناخته شده است. در ازدواج‌های بدلی، زن‌، بدل زن قرار می‌گیرد و معمولاً خانواده‌ها به خاطر جلوگیری از پرداخت طویانه و سایر مصارف گزاف به این عمل مبادرت می‌ورزند. در این نوع ازدواج‌ها، رضایت، به صورت قطع مورد نظر نبوده و به همین دلیل یکی از انواع ازدواج‌های اجباری محسوب می‌شود.»^۱۴

اما این‌که ازدواج معاوضه یا بدلی چه‌گونه ازدواجی است، کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان در مورد الزام ازدواج بدل چنین تعریف ارائه کرده است: «معاوضه یا بدل‌دادن، مواردی است که دختر بدل دختر قرار می‌گیرد. در نتیجه دو عقد بین چهار نفر صورت می‌گیرد که دو نفر آن عروس و دو نفر دیگر آن داماد است.»^۱۵

نمونه‌ها

نمونه‌ی اول: نمی‌توان ادعا کرد که الزامات عرفی ازدواج بدلی یا استخوان‌بدل در افغانستان از موارد فراگیر است. اما می‌توان ادعا کرد وجود دارد. در این‌جا به مواردی اشاره می‌کنیم: «بعد از فوت پدرم، کاکای جوانم مادرم را به خود نکاح کرد و زندگی من کمی خراب شد. اما بعد از این‌که کاکایم خواست خانم دیگری به دل خود بگیرد، چون پول نداشت، مرا به پدر آن دختر داد و ازدواج بدلی کرد.»^۱۶

نمونه‌ی دوم: مورد دیگر از ازدواج‌های بدلی توسط نهاد تحقیقاتی حقوق زنان و اطفال به ثبت رسیده است: «ک. بیست‌ساله را برخلاف رضا و رغبتش به ازدواج مرد هفتادساله می‌دهند. این ازدواج اجباری را به خاطر بدل با برادرش به منظور این‌که توانسته باشد دختر آن مرد پیر را به‌سادگی و ارزان به عقد خود دربیاورد،  انجام می‌دهند.»^۱۷

نمونه‌ی ‌سوم: نمونه‌ی دیگری را کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان، چنین ارائه کرده است: «زنی از ولایت فاریاب اظهار داشته است: ۱۲‌ساله بودم که پدرم مرا بدل کرد… من از این بابت بسیار رنج می‌برم.»^۱۸

منابع

۱٫  مرادی، عذرا، بلوغ شرعی در مذاهب اسلامی، پایان نامه‌ی سطح سوم علوم حوزوی (کفایتین)، معادل کارشناسی ارشد، کمیته‌ی ارزشیابی حوزوی خراسان، ۱۳۸۵، ص ۱۹۷

۲٫ رمضانی، محمد، «حقوق زن در اسلام و تطبیق آن با عهدین»، همان، ص ۴۹

۳٫ رحمانی، عبدالوهاب، راهنمای حقوق خانواده در افغانستان، نشر: روزنه (کمیته‌ی دفاع از حقوق زنان افغانستان)، ۱۳۸۳، ص۵۳

۴٫ واحدی، فهیمه، مجله‌ی حقوق بشر، نشر: کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان، سال هفتم، شماره۵، پنجم اسد ۱۳۸۸، ص۴۳

۵٫ دسترسی زنان به عدالت در شرق افغانستان، تهیه و نشر: NRC (هیأت ناروی برای مهاجرین)، ۲۰۰۶-۱۹۴۶، کابل، افغانستان، ص۱۲

۶٫ بررسی تأثیر عنعنات بالای زنان و اطفال، «گزارش کنفرانس تأثیر عنعنات بالای زنان و اطفال»، تهیه و نشر: نهاد تحقیقاتی حقوقی زنان و اطفال، قوس ۱۳۸۸/ ۲۰۰۴م، ص۲۱

۷٫ رحمانی، عبدالوهاب، راهنمای حقوق خانواده در افغانستان، نشر: روزنه (کمیته‌ی دفاع از حقوق زنان  افغانستان)، ۱۳۸۳، ص۷۷

۸٫ نظری بر قضایای فرار از منزل، تهیه و نشر: نهاد تحقیقاتی حقوقی زنان و اطفال (WCLRF)، ص۱۱

۹٫ دسترسی زنان به عدالت در شرق افغانستان، تهیه و نشر: NRC (هئیت ناروی برای مهاجرین)، ۲۰۰۶-۱۹۴۶، کابل، افغانستان، ص۱۲

۱۰٫ روزنامه افغانستان، پنجشنبه، ۸ دلو ۱۳۸۸، ص۲، کابل، افغانستان

۱۱٫ رحمانی، عبدالوهاب، راهنمای حقوق خانواده در افغانستان، نشر: روزنه (کمیته دفاع از حقوق زنان  افغانستان)، ۱۳۸۳، ص۵۲

۱۲٫ مصاحبه با عبدالاحد فرزام، رئیس دفتر ولایتی کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان، بامیان، مصاحبه کننده: علی یوسف صادقی، تاریخ مصاحبه: حمل ۱۳۸۹، مکان: دفتر ولایتی کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان، بامیان

۱۳٫ مصاحبه با عبدالاحد فرزام، رئیس دفتر ولایتی کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان، بامیان، مصاحبه کننده: علی یوسف صادقی، تاریخ مصاحبه: حمل ۱۳۸۹، مکان: دفتر ولایتی کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان، بامیان

۱۴٫ گزارش تحقیقی تعدد زوجات در افغانستان، تهیه و نشر: نهاد تحقیقاتی حقوق زنان و اطقال (WCLRF)، ۱۳۸۵، ص۲۰

۱۵٫ واحدی، فهیمه، مجله حقوق بشر، نشر: کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان، سال هفتم، شماره۵، پنجم اسد ۱۳۸۸، ص۴۵

۱۶٫ گزارش تحقیقی تعدد زوجات در افغانستان، تهیه و نشر: نهاد تحقیقاتی حقوق زنان و اطقال (WCLRF)، ۱۳۸۵، ص۴۲

۱۷٫ نظری بر قضایای فرار از منزل، تهیه و نشر: نهاد تحقیقاتی حقوقی زنان و اطفال(WCLRF)، ص۱۲ (مصاحبه با ک.، زندان پلچرخی کابل، ۹٫۵ قبل از ظهر، ۷/۸/۸۴

۱۸٫ ترکمنی، نسرین، “بررسی وضعیت زنان جوان در خانواده، نشر: کمیسیون مستقل
منبغ